“Yerküre içerisinde organik materyalin başkalaşımı ile oluşmuş ve gözenekli kayaçlar içerisinde depolanmış sıvı hâldeki hidrokarbonlara ham petrol adı verilir.” Literatür, “ham petrol nedir?” sorusunu böyle cevaplıyor. Biz bu bahsi biraz daha detaylandıralım. Ham petrol, yer kabuğundaki çeşitli gözenekli kaya oluşumlarında birikmiş olarak bulunan ve yakıt olarak yakılmak veya kimyasal ürünlere dönüştürülmek üzere çıkarılan petrol türüdür. Dünya çapındaki piyasalarda hem spot petrol olarak hem de türev sözleşmeler yoluyla işlem gören ham petrol, küresel bir emtia vasfı taşır. Pek çok iktisatçı, ham petrolü dünyadaki en önemli emtia olarak görüyor zira ham petrol, şu anda enerji üretiminin birincil kaynağı durumunda. Elbette burada atı çizili hâlde şu notu vermeliyiz: Ham petrol, “yenilenemeyen” bir kaynaktır. Tükettiğimiz oranda doğal olarak yenilenemez ve dolayısıyla sınırlıdır. 

Ham petrol nasıl işlenir?

Ham petrol rafinerilerde işlenerek çeşitli petrol ürünlerine dönüştürülür. Yazımızın bu aşamasında bu işlemenin nasıl olduğuna odaklanacağız. Ama ona geçmeden önce bu işlemin yapıldığı rafineriler için ayrı bir paragraf açalım.

“Rafineri nedir?” şeklindeki soruyu; “ham petrolün rafine edilerek asfalt, kalorifer yakıtı, fuel oil, benzin, dizel, jet yakıtı, nafta, benzin, kerosen ve sıvılaştırılmış petrol gazı gibi daha kullanışlı ürünlere dönüştürüldüğü endüstriyel bir proses tesisi” olarak cevaplayabiliriz. Teknolojik yeniliklerden faydalanılmış ayrıntılarla potansiyeli artırılabilen rafinerilerin günümüzdeki modern versiyonları, günde 800.000 varil petrolden fazlasını işleyebilir.

Ham petrol işlemesi, ham petrolün rafine edilerek çeşitli petrol ürünlerine dönüştürülmesi sürecini ifade eder. Hemen hemen tüm petrol rafinerilerindeki ilk işleme birimi olarak yerini alan ham petrol damıtma ünitesi (CDU), gelen ham petrolü farklı kaynama aralıklarında çeşitli fraksiyonlarına damıtıyor. Daha sonra her biri diğer birimlerde işleniyor. CU, atmosfer basıncının biraz üzerinde çalıştığı için genellikle atmosferik damıtma birimi olarak bilinir. Damıtma işlemi ham petrolü, bileşen hidrokarbonlarının veya fraksiyonlarının geniş kategorilerine ayırmayı amaçlar. Ham petrol önce ısıtılır ve daha sonra yakıtla çalışan bir fırında yaklaşık 398°C derecelik sıcaklığa tabi tutulur. Çok çeşitli ürünlerin kaynatılıp farklı sıcaklıklarda geri kazanıldığı imbik olarak da bilinen bir damıtma kolonuna yönlendirilir. Bundan sonra damıtma kulesinin üst kısmının soğutulması ve yoğunlaştırılması şöyle sağlanır: Kısmen gelen ham petrol ile ısı değiştirilir ve hava veya su soğutmalı bir kondansatörle işlem tamamlanır. Damıtma kolonunun yanından, üstü ve altı arasındaki çeşitli noktalardan çıkarılan fraksiyonlara yan kesim adı verilir. Yan kesimlerin her biri gelen ham petrol ile ısı değiştirilerek soğutulur. Tüm fraksiyonlar daha fazla işlemler için depolama tanklarına gönderilir.

Damıtma işlemlerinden sonra;
-150 dereceye kadar ham benzin,
-150-250 dereceye kadar jet yakıtı,
-250-350 dereceye kadar dizel yakıtı,
-350 dereceden sonra da ağır yağlar elde edilir.
İşlenen Ham Petrolden Elde Edilen Ürünler Nelerdir?
Rafinerilerde arıtılan ve işlenen ham petrolden; %43 benzin, %18 fuel oil ve motorin, %11 LPG (sıvılaştırılmış petrol gazı), %9 jet yakıtı, %5 asfalt ve %14 diğer ürünler elde edilmektedir. Ham petrolden elde edilebilecek bazı ana ürünleri şöyle verebiliriz:

“Rafinerilerde arıtılan ve işlenen ham petrolden; %43 benzin, %18 fuel oil ve motorin, %11 LPG (sıvılaştırılmış petrolden gaz), %9 jet yakıtı, %5 asfalt ve %14 diğer ürünler elde edilmektedir.”

-    Benzin (Motorin): Otomobiller, kamyonetler ve diğer benzin motorlu araçlar için yakıt olarak kullanılır.
-    Gaz Yağı (Dizel): Kamyonlar, otobüsler, gemiler ve jeneratörler gibi dizel motorlu araçlar için yakıt olarak kullanılır. 
-    Jet Yakıtı (Kerosen): Ticari ve askeri uçaklar için yakıt olarak kullanılır.
-    Fuel Oil: Endüstriyel ısıtma, enerji üretimi ve gemi yakıtı için kullanılır.
-    Nafta: Petrokimyasal endüstride etilen ve propilen gibi ürünlerin üretiminde kullanılan bir ham madde. Benzen, toluen, ksilen ve diğer petrokimyasalların üretiminde kullanılır.
-    LPG (Sıvılaştırılmış Petrolden Gaz): Evlerde, endüstride ve taşıtlarda kullanılan bir yakıt.
-    Bitüm: Yol yapımında kullanılan bir yapı malzemesi.
-    Parafin: Mumlar, kozmetik ürünler ve diğer endüstriyel uygulamalar için kullanılan bir bileşik.
-    Asfalt: Yol yapımında ve su yalıtımında kullanılan bir malzeme.
-    Aromatikler: Benzen, toluen ve ksilen gibi kimyasallar, çeşitli endüstriyel ve tüketici ürünlerinin üretiminde kullanılır.
-    Gaz Yağı: Plastikler, gübreler, ilaçlar, temizlik ürünleri ve diğer petrokimyasalların hammaddesi olarak kullanılır.

Bunlar ham petrolden elde edilebilecek ana ürünlerin sadece bir kısmıdır ve rafinerinin teknolojik yeteneklerine ve pazar taleplerine bağlı olarak çeşitlilik gösterebilir. Bununla birlikte tüm süreci sadece yakıt eksenli düşünmek olmaz. Ham petrolün başka kullanımları da vardır. Petrol atığı yan ürünlerinden 6.000’den fazla ürün yapılır. Bunlardan bazıları; gübre, linolyum, parfüm, deodorant, böcek ilacı, petrol jeli, sabun, vitamin kapsülleri, mürekkep, lastikler, her türlü plastik, bilgisayar, amonyak, sterilizasyon/temizlik malzemeleri. 

Petrokimya Sektöründe Ham Petrolün Yeri Nedir?

Petrokimya sektörünün ham maddeleri konusunda daha önce bir yazı paylaşmıştık. Sektörde, endüstriyel üretime geçişte ham madde olarak fosil kaynakların kullanılmasının önemli bir payı var. LPG, benzin, motorin, jet yakıtı, fuel oil gibi yakıtlar elde etmek amacıyla ham petrolün rafinerilerde işlenmesi sonucunda üretilen nafta ürünü petrokimya sektörünün temel ham maddesi oldu. Nafta, çeşitli petrokimyasal ürünlerin üretiminde kullanılan bir tür hafif hidrokarbon olarak tanımlanıyor. Petrol rafinelerinden elde edilen nafta; plastikler, reçineler, solventler, gübreler, ilaçlar, boya ve kaplama maddeleri gibi pek çok ürünün üretiminde kullanılır. Bu nedenle petrokimya endüstrisi için nafta stratejik bir öneme sahiptir. 

Türkiye’nin İşlenmiş Petrol Ürünü İhtiyacının %18’ini Tek Başına Karşılıyor: STAR Rafineri 
Avrupa, Orta Doğu ve Afrika (EMEA) bölgesindeki en büyük rafineri projesi olan STAR Rafineri, Türkiye’nin işlenmiş ham petrol ürünü ihtiyacının yaklaşık %18’ini tek başına karşılıyor. Türkiye’nin rafineri-petrokimya entegrasyonuna sahip tek rafineri şirketi olan STAR Rafineri'nin ham petrol işleme hacmi yıllık 12 milyon ton. Türkiye’de Stratejik Yatırım Teşvik Belgesi’ne sahip ilk şirket olarak kayıtlara geçen STAR Rafineri, petrol ürünleri ithalatında önemli azalma sağlıyor. “Peki STAR Rafineri’nin üretim kalemleri neler?” sorusu için verilecek cevapta sayacağımız ürünler oldukça stratejik öneme sahip. Petrokimya sektörü için önemli hammaddeler olan nafta ve reformatı hemen başa yazabiliriz. Bunlarla birlikte cari açığın kritik kalemlerini oluşturan motorin, jet yakıtı, LPG, kükürt ve petrokok gibi petrol ürünleri, üretim listesinin diğer maddelerini oluşturuyor.